İran-Azerbaycan ilişkilerinde İsrail çıkmazı

Azerbaycan ile Ermenistan arasında 2020 yılında yaşanan 44 günlük savaş, Kafkasya ve Orta Doğu’daki dengeleri tersine çevirdi. Azerbaycan’ın bu savaşta askeri ve diplomatik olarak zafere ulaşmasının, tüm bölge ülkelerini etkileyen birtakım sonuçları oldu.

Türkiye, Pakistan ve İsrail gibi ülkeler; Ermenistan’a karşı Azerbaycan’ı destekleyerek, Bakü hükümetinin hem siyasi hem de askeri alanda zafere ulaşmasında önemli rol oynadı. Bakü’nün dengeli bir dış politika izlemesi, bölgesel ittifaklara katılımı ve uluslararası alanda yaptığı yatırımlar, Kafkasya coğrafyasında kendisine önemli bir nüfuz alanı kazandırdı.

Azerbaycan’ın siyasi ve askeri alanda elde ettiği zaferde en önemli pay sahiplerinden Türkiye, Karabağ Savaşı’nın ardından Bakü ile siyasi, ekonomik, kültürel, ticari ve askeri iş birliğini daha da ileri boyutlara taşıdı. Türkiye, attığı adımlar ve izlediği politikalarla birlikte Kafkasya’nın en önemli aktörlerinden biri haline gelirken; Azerbaycan ise işgal altındaki topraklarını geri alarak bölgedeki pozisyonunu oldukça güçlendirdi.

İran’ın Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki savaşta izlediği politika ise Bakü hükümetinden tepki gördü. Kendi topraklarında 35 milyon Azerbaycan Türkü’nün yaşadığı, tarihsel ve mezhepsel olarak Azerbaycan ile birçok benzerliğe sahip olan İran; Bakü hükümetini açık bir şekilde desteklemedi. İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’nda İran’ın Ermenistan’a askeri mühimmat ve erzak yardımı iletmesi ile ilgili yoğun iddialar gündeme geldi.

Tahran hükümeti ayrıca, askeri operasyonlar esnasında Azerbaycan ordusunun ilerlemesini engelleyici girişimleri ve Ermenistan ile bazı ortak stratejik girişimler planlaması nedeniyle Bakü tarafından eleştirildi.

İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’nda her ne kadar tarafsızlık politikası izlemeye çalışsa da; Erivan’a askeri ve siyasi olarak destek sağlayan Tahran’ın, Azerbaycan’ın zaferi sonrası bölgedeki hesapları değişti. Tahran hükümeti, söz konusu zaferin ardından Azerbaycan’a yönelik tehditlerini ve ithamlarını sürdürdü. İran ayrıca, Karabağ Savaşı’nın ardından Kafkasya’da önemli bir nüfuz kaybına uğradı.

İRAN-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİNDE İSRAİL FAKTÖRÜ

İran, Azerbaycan’ın İsrail ile yakın ilişkilerinden rahatsızlık duyuyor. Her fırsatta İsrail’in Azerbaycan’da güçlenmesine fırsat vermeyeceğini belirten İran, bölgede gerçekleştirdiği askeri tatbikatlarla mesaj vermeye çalışıyor. İran’ın Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’a destek vermemesinde yatan en önemli sebeplerden biri de; Tel Aviv ile Bakü arasındaki yakın ilişkiler. Bazı İranlı siyasi uzmanlar, Azerbaycan’ın Karabağ’ı işgalden kurtarmasının ardından İsrail’in bölgede askeri üs kuracağını öne sürmüştü.

Tahran hükümeti, Karabağ Savaşı’nın ardından Azerbaycan sınırına yakın noktalarda sık sık askeri tatbikat gerçekleştiriyor. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ekim 2021’de yaptığı bir açıklamada, İran’ın bölgedeki askeri operasyonlarına tepki göstermişti. Aliyev’in, “İsrail’i burada nerede gördüler. Kanıt var mı. Kanıt yoksa herkes söylediklerinden sorumlu tutulmalıdır. Kimsenin mesnetsiz iftiralar üretmesine izin vermeyiz” sözleri, İran ile Azerbaycan arasında tansiyonun yükselmesine neden olmuştu.

Aliyev’in açıklamalarına yanıt veren İranlı siyasiler ise Azerbaycan’daki İsrail varlığını öne sürmüş ve Bakü yönetimine birtakım tehditler yöneltmişti. İki taraf arasındaki gerilim, daha sonra gelen açıklamalarla düşmüştü.

İRAN’IN ZENGEZUR ENDİŞESİ

Azerbaycan’ın Karabağ Savaşı’nın ardından elde ettiği en büyük kazanımlardan biri de Zengezur Koridoru. Rusya’nın ara bulucuğunda Azerbaycan ile Ermenistan arasında imzalanan barış anlaşmasına göre, Zengezur Koridoru’nun yeniden faaliyete geçmesi öngörülüyor. Zengezur Koridoru’nun açılmasıyla birlikte Azerbaycan ile Nahçıvan arasında yeniden karasal bağlantı sağlanmış olacak. Zengezur Koridoru’nun yeniden faaliyete geçmesi aynı zamanda, Türkiye ile Azerbaycan arasında karasal bağlantının sağlanmasına yol açıyor.

Zengezur Koridoru’nun Azerbaycan’ı uluslararası taşımacılıkta ön plana çıkaracağı tahmin ediliyor. Bu durum ise İran’ın ekonomik ve jeo-stratejik olarak birtakım kayıplar vermesi anlamına geliyor.

İran, Türkiye’nin Zengezur Koridoru ile birlikte Orta Asya’ya açılmasını ve bölgenin en önemli aktörü haline gelmesini istemiyor. Karabağ Savaşı’nın ardından Azerbaycan’da önemli bir nüfuz kaybına uğrayan İran’ın, Zengezur Koridoru’nun açılması durumunda bölgede tamamen yalnızlaşacağı tahmin ediliyor. Tahran hükümeti, Türkiye ve Pakistan gibi ülkeleri hedef almaktan kaçınsa da; bölgede gerçekleştirdiği askeri tatbikatlarla Azerbaycan’ı rahatsız etmeye çalışıyor.

Son dönemde ise yaşanan tüm sorunlara rağmen İran’ın Azerbaycan ile diplomatik temaslarının arttığı görülüyor. Yaşanan gerginliklerin ardından iki ülke arasında yeni bir dönem başlaması bekleniyor.

BAKÜ ile TAHRAN ARASINDA ÖNEMLİ GÖRÜŞMELER

Geçtiğimiz hafta İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi, Türkmenistan Devlet Başkanı’nın davetlisi olarak Hazar’a kıyısı olan devletlerin Altıncı Zirvesi’ne katılmak üzere Aşkabat’a gitti. Reisi, burada Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile bir araya geldi. Görüşmede, iki ülke arasında son dönemde yaşanan gelişmeler ve bölgesel konular ele alındı.

Geçtiğimiz günlerde ise Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov, resmi ziyaretlerde bulunmak üzere İran’ın başkenti Tahran’a gitti. Bayramov burada İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ile de görüştü. Reisi görüşmede, İran ile Azerbaycan arasında iyi ilişkilerin geliştirilmesinin etkili bölgesel iş birliğine yol açacağını söyledi.

İran Cumhurbaşkanı, iki ülke arasında artan diplomatik ilişkilerin çeşitli alanlardaki iş birliğinin gelişmesine katkı sağlayacağına dikkat çekerken, Tahran-Bakü ilişkilerinde yeni açılımlar yaratılması gerektiğini belirtti.

Azerbaycan ile ilişkileri geliştirmenin bir sınırı olmadığını vurgulayan Reisi, “İyi ikili ilişkilerin geliştirilmesi, etkili bölgesel iş birliğine yol açabilir” ifadelerini kullandı. Reisi’nin, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in Tahran ziyaretiyle ikili ilişkilerde bir sıçrama görmeyi umduğunu söylemesi dikkat çekti.

“İran ile Azerbaycan arasındaki ticaret hacmi geçen yıl ve bu yılın ilk beş ayında önemli ölçüde arttı” ifadelerini kullanan Azerbaycan Dışişleri Bakanı Bayramov ise iki ülkenin, bölgesel sorunların bölge ülkelerince ve yabancıların müdahalesi olmaksızın çözülmesi gerektiği konusunda hemfikir olduğunu söyledi.

Yaşanan son gelişmeler, İran ile İsrail arasındaki Kafkasya rekabetinin önümüzdeki dönemde sertleşeceğini gösteriyor. İsrail ve Türkiye'nin Kafkasya'daki nüfuz alanını genişletmesi, Tahran hükümetini endişelendiriyor. Bu nedenle İran, Azerbaycan ile gerilimi artırmak yerine iş birliğini güçlendirme yolunu tercih ediyor.