Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)

Mustafa Kemal Atatürk tarafından 9 Eylül 1923’te önce ‘Halk Fırkası’ adıyla kurulan parti, 1924 yılında ‘Cumhuriyet Halk fırkası’, 1935 yılında da ‘Cumhuriyet Halk Partisi’ adını almıştır.
 
Partinin amblemi, ilkelerinin her birini temsil eden 6 oktan oluşmaktadır. Cumhuriyet Halk Partisi, partinin ilk genel başkanı Mustafa Kemal Atatürk öncülüğünde, Türkiye Cumhuriyeti’ne ulusal bağımsızlığını kazandırmış, Cumhuriyeti kurmuş ve ulusal birliğin sembolü olmuştur.
 
29 Ekim 1923 tarihinde Halk Fırkası üyesi 158 Milletvekili Cumhuriyetin ilanının altına imza atarken, Mustafa Kemal Atatürk’ü de ilk Cumhurbaşkanı olarak seçmiştir.
 
 Cumhuriyet Halk Partisi’nin 15 Ekim 1927 yılında düzenlenen İkinci Kurultayı’nda Mustafa Kemal Atatürk Nutuk’un hepsini okumuş ve fırkanın değişmez reisi Mustafa Kemal olarak belirlenmiştir. Bu kurultayda Başvekil İsmet İnönü, Umumi Reis yardımcılığına atanmıştır.
 
1936 yılında yayımlanan bir genelge ile bütün illerde parti il başkanlığı valilikle birleştirilmiş ve İçişleri Bakanı resmen Parti Genel Sekreterliği görevini üstlenmiştir.
 
Mustafa Kemal Atatürk döneminde kurulan CHP hükümetleri sırasıyla:
 
I. İsmet İnönü Hükûmeti (30 Ekim 1923 - 6 Mart 1924)
II. İsmet İnönü Hükûmeti (6 Mart 1924 - 22 Kasım 1924)
Ali Fethi Okyar Hükûmeti (22 Kasım 1924 - 3 Mart 1925)
III. İsmet İnönü Hükûmeti (3 Mart 1925 - 1 Kasım 1927)
IV. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Kasım 1927 - 27 Eylül 1930)
V. İsmet İnönü Hükûmeti (27 Eylül 1930 - 4 Mayıs 1931)
VI. İsmet İnönü Hükûmeti (4 Mayıs 1931 - 1 Mart 1935)
VII. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Mart 1935 - 1 Kasım 1937)
I.Celal Bayar Hükûmeti (1 Kasım 1937 - 11 Kasım 1938)
 
Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938 Perşembe günü vefatından sonra TBMM 11 Kasım 1938 günü toplandı ve CHP Malatya milletvekili Mustafa İsmet İnönü toplantıya katılan 348 üyenin oybirliği ile Türkiye Cumhuriyeti'nin II. Cumhurbaşkanı seçilmiştir. Vefatının ardından Mustafa Kemal Atatürk, ‘Ebedi Sef’ ilan edilmiştir.
 
II. Dünya Savaşı yıllarında kurulan CHP hükümetleri:
 
II. Celal Bayar Hükümeti (11 Kasım 1938 - 25 Ocak 1939)
I. Refik Saydam Hükümeti (25 Ocak 1939 - 3 Nisan 1939)
II. Refik Saydam Hükümeti (3 Mart 1939 - 9 Temmuz 1942)
I. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti (9 Temmuz 1942 - 9 Mart 1943)
II. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti (9 Mart 1943 - 7 Ağustos 1946)
 
Cumhuriyet’in ilk yıllarından 1945 yılına kadar Türkiye’de tep parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi iktidarını sürdürmüştür.
 
7 Ocak 1946'da Celâl Bayar genel başkanlığında Demokrat Parti’nin kurulmasının ardından 1946 Türkiye Genel Seçimleri yapılmış ve CHP’nin yüzde 70 çoğunlukla kazandığı bu seçimler, açık oylama gizli sayım yapılmasından dolayı ‘Şaibeli Seçimler’ olarak anılmıştır.
 
946-1950 yılları arası kurulan CHP hükümetleri:
 
Recep Peker Hükûmeti (7 Ağustos 1946 - 10 Eylül 1947)
I. Hasan Saka Hükûmeti (10 Eylül 1947 - 10 Haziran 1948)
II. Hasan Saka Hükûmeti (10 Haziran 1948 - 16 Ocak 1949)
Şemsettin Günaltay Hükûmeti (16 Ocak 1949 - 22 Mayıs 1950)
 
1950 yılında yapılan Türkiye Genel Seçimleri’nde, 1946’da kurulan Demokrat Parti büyük çoğunluklukla iktidarı CHP’den devralmıştır. DP’nin yüzde 53 oy aldığı bu seçimin ardından 11,5 yıl Cumhurbaşkanı olarak görev yapan İsmet İnönü, muhalefet lideri olmuştur.
 
2 Mayıs 1954’te yapılan seçimlerde ise Demokrat Parti yüzde 57,5 oy oranına ulaşırken, CHP yüzde 35’te kalmıştır.
 
Cumhuriyet Halk Partisi, 1954 yılında yüzde 35’te kalan oy oranını yüzde 41’e yükseltmiş, bu seçimler halkın Demokrat Parti’ye bir uyarısı olarak yorumlanmıştır.
 
27 Mayıs 1960 askeri darbesinin ardından 9 Şubat 1961’de partiler kurulmasına müsaade edilmiş, Temmuz 1961’de referanduma sunulan 1961 Anayasası halkın yüzde 61 oyu ile yürürlüğe girmiştir.
 
15 Ekim 1961’de yapılan seçimlerde hiçbir parti çoğunluğu sağlayamayınca Türkiye’de ilk kez koalisyon hükümeti kuruldu. Cemal Gürsel’in zorluklarla Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından 10 Kasım 1961’de İsmet İnönü Başbakan olarak görevlendirildi.
 
CHP Genel Başkanı İsmet İnönü 20 Kasım 1961'de Adalet Partisi ile cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükümetini kurdu. Bu tarihten 1965 yılına kadar İsmet İnönü öncülüğünde 3 ayrı koalisyon hükümeti CHP tarafından kuruldu.
 
İsmet İnönü'nün kurduğu üç koalisyon hükümeti:
 
VIII. İnönü Hükûmeti (20 Kasım 1961 - 25 Haziran 1962)
IX. İnönü Hükûmeti (25 Haziran 1962 - 25 Aralık 1963)
X. İnönü Hükûmeti (25 Aralık 1963 - 20 Şubat 1965)
 
10 Ekim 1965 yılında yapılan seçimlerde, Süleyman Demirel öncülüğündeki Adalet Partisi (AP), Türkiye genelinde yüzde 52,8 oy alarak zaferle ayrıldı. Bu seçimin ardından Adalet Partisi tek başına iktidara gelirken, CHP içerisinde Bülent Ecevit ismi ön plana çıkmaya başlamıştı.
 
12 Mart 1971 Muhtırası’nın ardından 30 Haziran 1972'de toplanan 21. Olağan Kurultayı Başkanlıktan istifa eden İsmet İnönü'nün CHP Kurultayına son katılımına sahne oldu. İlk kez Sofya uçağının kaçırılmasının ardından 7 Mayıs 1972’de 709 oyla seçilen Bülent Ecevit, 1085 delegeden 1032'sinin oyunu alarak tekrar Genel Başkanlığa seçildi. 6 Kasım 1972’de ise İsmet İnönü partiden ve milletvekilliğinden istifa etti. Bu istifa ile birlikte CHP’de bir dönem kapanmış oldu.
 
1973 Türkiye Genel Seçimleri’nde CHP yüzde 33 oyla zafer elde ederken, bu yükseliş 9 Aralık 1973’te yapılan Yerel Seçimlerde de sürdü.
 
Bülent Ecevit 26 Ocak 1974'te, Necmettin Erbakan'la Cumhuriyet Halk Partisi-Millî Selamet Partisi (MSP) koalisyon hükümetini kurdu. İleriki yıllarda CHP genel başkanı olacak olan Deniz Baykal bu hükümette Maliye Bakanı olarak, ileride CHP genel sekreteri olacak Önder Sav ise Çalışma Bakanı olarak görev almıştır.
 
Kıbrıs Harekâtı’nın ardından 18 Eylül 1974'te CHP-MSP hükümetinin istifasını verdi. Erken seçim kararı alan Ecevit’e diğer partiler katılmayınca uzun süren bir hükümet bunalımı yaşandı.
 
Hükümet bunalımı ancak 12 Nisan 1975'te sona erdi. Süleyman Demirel Başbakanlığında AP, MSP, MHP ve CGP, I. Milliyetçi Cephe Hükümeti kuruldu.
 
1977 Türkiye Genel Seçimleri’nden buruk biçimde çıkan Cumhuriyet Halk Partisi, Bülent Ecevit’in öncülüğünde 21 Haziran 1977 günü azınlık hükümetini kurdu.
 
Bu dönemde yaşanan mali kriz Türkiye’nin iflası olarak yorumlanırken, ülkede yaşanan kanlı olayların ardından CHP'nin oyları % 41'den %29'a düştü. 16 Ekim'de başbakan Ecevit istifa etti. Hükûmeti kurma görevini alan Süleyman Demirel 12 Kasım 1979'da azınlık hükümetini kurdu.
 
Cumhurbaşkanı seçimi krizi, cinayetler, boykotlar, öğrenci olayları birbirini izlerken 12 Eylül 1980 sabahı Türkiye yeni bir darbe sabahına uyandı.
 
Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve kuvvet komutanlarının oluşturduğu Millî Güvenlik Konseyi ülkenin tek hakimiydi. CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit ve AP Genel Başkanı Süleyman Demirel Gelibolu'daki Hamzaköy tesislerinde gözetim altına alındı. MSP Genel Başkanı Necmettin Erbakan ve MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş ise İzmir-Uzunada'ya gönderildi.
 
30 Ekim 1980 günü Bülent Ecevit, CHP Genel Başkanlığı’ndan istifa etti. MGK bir yıl sonra, 16 Ekim 1981'de tüm siyasi partilerle birlikte Cumhuriyet Halk Partisi'ni de kapattı. Böylece Türkiye Cumhuriyeti tarihinde CHP'nin ilk dönemi sona erdi.
 
Bülent Ecevit'in 1970'lerde kurduğu CHP hükümetleri:
 
I. Ecevit Hükümeti (26 Ocak 1974 - 17 Kasım 1974)
II. Ecevit Hükümeti (21 Haziran 1977 - 21 Temmuz 1977)
III. Ecevit Hükümeti (5 Ocak 1978 - 12 Kasım 1979)
 
12 Eylül’ün ardından yasaklanan siyasi etkinliklere 7 Kasım 1982 yılında anayasanın halkoylamasına sunulmuş, anayasa yüzde 91,3 oyla kabul edilirken, aynı oylama ile Millî Güvenlik Konseyi (MGK) ve Devlet Başkanı Kenan Evren de 7. cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. 1983 yılı ortalarında siyasi faaliyetlere izin verilmiş, MGK’nin sıkı denetimi altında yapılan seçimlere yalnızca Turgut Özal'ın başında bulunduğu ANAP, Necdet Calp'in başında bulunduğu Halkçı Parti ve Turgut Sunalp'in Milliyetçi Demokrasi Partisi katılabilmiştir. 6 Kasım 1983 seçimleri sonucunda ANAP % 45 oy alarak tek başına iktidara geldi ve Turgut Özal yeni hükûmeti kurarken CHP seçmenine seslenen Halkçı Parti yüzde 30 oy almıştır.
 
1984 – 1987 seçimlerinde ANAP tek başına iktidar olurken, 1985 Haziran ayında Aydın Güven Gürkan, Halkçı Parti genel başkanı seçilmiştir. Bu tarihten itibaren 1995 yılına gelindiğinde ise CHP’de Deniz Baykal dönemi başlamıştır.
 
Deniz Baykal, yaklaşık birer yıllık iki kısa kesintiyle (1995, 1999-2000) de olsa, yaklaşık 15 yıl 8 ay genel başkanlık yapmıştır. Baykal halen CHP milletvekili olarak Meclis’te yer almaktadır. 3 Mayıs 1992'de CHP'nin hayatta olan son genel yönetim kurulu üyeleri bir bildiri yayımladılar. Bu bildiri ile CHP tabanı bu bildiriyle hareketlendi, Cumhuriyet Halk Partisi yeniden açılıyordu. Gençlik kollarının bir araya gelmesinin ardından Cumhuriyet Halk Partisi'nin doğum tarihi de belirlenmişti: 9 Eylül 1992.
 
Tekrar açılan Cumhuriyet Halk Partisi’nin 25. Olağan Kurultay'ında, Deniz Baykal ve Erol Tuncer'in girdiği genel başkanlık yarışını 679 oyla Deniz Baykal kazandı.
 
26 Mart 1994 seçimlerinde büyük hüsrana uğrayan CHP’de, solun birleşmesi kararının ardından Genel Başkanlık koltuğuna oy birliği ile Hikmet Çetin oturdu.
 
DYP – CHP hükümetinde Deniz Baykal Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak yer aldı.
 
18 Nisan 1999 günü yapılan genel ve yerel seçimlerde Bülent Ecevit'in DSP'si oyların %22.18'ini alarak birinci parti oldu ve CHP'yi askeri darbeler dönemi dışında ilk defa meclis dışına itti. CHP, TBMM dışında olmasına rağmen iktidardaki koalisyona karşı muhalefetini sürdürdü.
 
Türkiye’nin önemli dönüm noktalarından olan 2001 krizinde ekonominin teslim edildiği Kemal Derviş’in CHP’ye geçmesi ile parti hız kazanırken, 2002 seçimlerine umutla giren parti 3 Kasım 2002 genel seçimlerinde Recep Tayyip Erdoğan'ın başında olduğu Adalet ve Kalkınma Partisi tek başına iktidara gelmesi ile büyük hüsran yaşadı.
 
2007 Türkiye Genel Seçimleri’nde CHP’nin oyu yüzde 20’lere kadar çıksa da tek başına iktidar olmaya yetmedi.
 
22-23 Mayıs 2010 tarihlerinde toplanacak olan 33. Olağan Kurultay'a iki haftadan az bir süre kala Genel Başkan Deniz Baykal hakkında ortaya atılan kaset iddialarının ardından partide ismi öne çıkan CHP grup başkanvekili Kemal Kılıçdaroğlu, 22 Mayıs 2010 partinin başına geçti.